"Baskijski diabeł" - Zygmunt Haupt [Recenzja 81.]

Witajcie, moi Drodzy!

Od czasu do czasu na moim blogu pojawiają się recenzje  książek, o których z jakichś powodów nie chcę opowiadać na kanale. Niektóre z nich „nie zasługują” na osobny film, czasem po prostu nie mieszczą się w „ramówce”. Czasem jednakże bywa tak, że nie czuję się na siłach mówić o jakiejś książce i znacznie łatwiej jest mi ją opisać, i tak właśnie jest dziś. Książka, a dokładniej mówiąc zbiór opowiadań, który chcę Wam przedstawić, jest bez wątpienia czymś wyjątkowym. Wspaniałym. Ponadczasowym. Ośmieliłbym się nawet powiedzieć, że to jedna z wybitniejszych pozycji literatury polskiej, jaką poznałem. Dlatego ten tekst jest raczej omówieniem niż recenzją, raczej opowieścią o pewnej pozycji, niż jej poleceniem, bo „polecić” można jakąś powieść, ale nie dzieło tej wagi. Tej książce należy się dodatek w postaci cytatów i kilka refleksji, których nagranie przyszłoby mi z trudem. Nie przedłużając już tego wstępu powiem krótko - przed Wami „Baskijski diabeł” Zygmunta Haupta od Wydawnictwa Czarnego!

Kim jest Zygmunt Haupt, spytacie? Mam nadzieję, że wiecie, ale nie mam złudzeń – to jeden z mniej znanych polskich pisarzy emigracyjnych i mogliście o nim – niestety! – nie słyszeć. Dlatego spieszę z wyjaśnieniem: Haupt urodził się w 1907 roku we wsi na Podolu. Burzliwy los zawiódł go do Lwowa, Paryża, na Węgry, do Anglii aż w końcu do Stanów Zjednoczonych, gdzie zmarł w 1975 roku. Jego biografia jest nie bez znaczenia, bo w swoich pracach, a pisał przede wszystkim opowiadania i reportaże, bardzo często wracał, bardziej lub mniej bezpośrednio, do czasów młodości, zwłaszcza tej spędzonej na kresach. Brał też udział w II wojnie światowej, co bez wątpienia także się na jego pisarstwie odbiło, bo tak jak pisze we wstępie do nowego wydania „Baskijskiego diabła” Andrzej Stasiuk, Haupt przepięknym językiem opowiada o świecie brutalnym, który częściowo na pewno objawił mu się takim właśnie w trakcie wojny. 

Haupt sięga po przeróżne tematy. Garściami czerpie ze swojej bogatej biografii i okrasza to wszystko pomysłami nie mniej bogatej wyobraźni sprawiając, że opowiadania zawarte w „Baskijskim diable” wymykają się standardowym określeniom takim jak „niezwykłe”, „nietuzinkowe” czy „zaskakujące”. To teksty troszeczkę jak z innego świata, choć przecież opisują jak najbardziej naszą rzeczywistość. I dlatego my te teksty mimo wszystko dobrze rozumiemy, chociaż zadziwia nas to, bo przecież są takie inne, takie wyjątkowe. „Baskijski diabeł” zachwyca mnogością motywów, wspomnień, tematów, wątków, Haupt bada każdy możliwy obszar, raz sięga ku przeszłości, raz ku przyszłości, a czasem ku temu, co tu i teraz. Dzięki temu sprawia, że jego proza jest ponadczasowa jak mało która.

Bez wątpienia jednak największym atutem opowiadań Haupta, tym, co niemalże obezwładnia czytelnika, jest język, niezwykle specyficzny, ale przepiękny, bogaty, dopracowany w najdrobniejszych szczegółach. Brutalny, gdy potrzeba, łagodny, gdy tego wymaga opis sytuacji. Haupt robi to, co ja bardzo, bardzo lubię, nieraz już o tym zresztą mówiłem: skupia się na szczegółach, opisując wszystko to, co niby dobrze znamy, ale na co dzień nie zwracamy na to uwagi. Potrzeba niezwykłej wrażliwości, by dostrzegać te drobnostki, które czynią nasze życie takim, jakim je przeżywamy, a świat takim, jakim go widzimy. Wielka jest proza która uświadamia nam, czym tak naprawdę jest to, co nas otacza: że jest olbrzymim organizmem złożonym z rzeczy mniejszych, a na te składają się inne, jeszcze mniejsze. Wszystko to perfekcyjnie ze sobą połączone napędza rzeczywistość, w której istniejemy. Haupt ma tego świadomość, i podobnie jak perfekcyjnie funkcjonuje nasz świat, podobnie perfekcyjnie funkcjonuje jego proza: żadne słowo, żaden przecinek, żaden wykrzyknik nie znalazł się tam bez przyczyny albo przez przypadek.   

Muszę jeszcze zaznaczyć, że dzisiaj, gdy przyzwyczajeni jesteśmy do powieści z szybką akcją, naładowanych wydarzeniami, napisanych językiem zachęcającym raczej do szybkiego pochłaniania kolejnych stron, niż do głębszej refleksji, czytanie „Baskijskiego diabła” może przyjść nam z pewnym trudem. Nie mówię, że te opowiadania są ciężkie, czy że trącą myszką, bo absolutnie tak nie jest – po prostu trzeba czytać je z zupełnie innym nastawieniem, niż większość powieści powstających współcześnie: w końcu od czasu powstania najstarszych opowiadań z tego zbioru minęło ponad siedemdziesiąt lat, a najmłodszych – prawie pół wieku! To widać, ale też jednocześnie w niczym ten upływ czasu moim zdaniem nie przeszkadza. Proza Haupta to teksty, przy których westchniecie w duchu: „Ach, jak oni kiedyś umieli pięknie pisać!”, przy których zachwycicie się wrażliwością autora i jego analitycznym podejściem do świata i które, mam nadzieję, zostaną w Was na długo – we mnie zostaną na pewno i wiem, ze będę do nich co jakiś czas powracał.

Myślę, że „Baskijski diabeł” to książka, która warto mieć na półce. Zygmunt Haupt jest moim zdaniem autorem zdecydowanie niedocenionym. Dlaczego? Nie wiem. Nie mówi się o nim dużo, nie pisze, pewnie gdyby nie to wznowienie jego tekstów, wiele osób dalej by go nie poznało. Mam nadzieję, że to się zmieni, bo naprawdę uważam, że jego teksty warte są poznania i zapamiętania. Jeżeli czujecie, że wrażliwość Haupta do Was trafia, koniecznie sięgnijcie po „Baskijskiego diabła” – ten zbiór na pewno Was nie zawiedzie, a całkiem możliwe, że tak jak ja przekonacie się, że mieliśmy pewnego polskiego pisarza, który zasługuje na uwagę. Ja ze swojej strony bardzo dziękuję za książkę księgarni internetowej Platon24.pl i Wydawnictwu Czarnemu.

Do usłyszenia już niebawem w kolejnej recenzji!